Alm. Fussball (m), Fr. Football (m), İng. Soccer, football. Her biri on bir kişiden kurulu iki takım arasında oynanan bir oyun. Bugün dünyânın hemen hemen her yerinde oynanan, âdetâ insanlar arasında hastalık derecesine varan bu oyunun nereden doğduğu kesin olarak bilinmemektedir. Avrupalı yazarların futbolun beşiğini İngiltere olarak söylemeleri, bu sporun modern anlamda orada başladığını belirtmek içindir. Çok eski zamanlarda Çinde oynandığı ve ordularının çalışma programlarında bulunduğu, kaynaklardan anlaşılmaktadır. Homerus ve Eflâtun devirlerinde Yunanistanda çok yaygın haldeydi. Zamanla oyun Romaya, oradan da Roma lejyonerleri vâsıtasiyle İngiltereye geçmişti.
Modern anlamda ilk futbol kulübü, 1855 yılında Sehffield United adıyla İngilterede kuruldu. Futbolun ana hatları ise 1896da tesbit edildi. Günümüze kadar çeşitli zamanlarda kurallarda değişiklikler yapıldı. Bugün futbol kâideleri olarak her tarafta aynıları uygulanmaktadır.
Futbolda gaye; topu karşı takımın kalesine sokmaktır. Top, el-kol ile oynanmaz. Yalnız kaleci kendi cezâ sahası içinde el ile tutabilir. Futbol oynanan nizâmî sahanın etrafı çizgilerle çevrilmiş bir dikdörtgen şeklindedir. Uzun kenar 90 metreden az olmadığı gibi, 120 metreden de fazla olamaz. Kısa kenarı ise 45 ile 90 m arasındadır. Uzun kenarlara taç, kısa kenarlara aut çizgisi adı verilir. Futbol sahası tamâmen düz ve ekseriya çimle kaplıdır.
Futbolda esas olan golün atılacağı kale, aut çizgisinin tam ortasındadır. Üç direkten ibâret olup, iki yan direk arasındaki mesâfe 7,32 m, yükseklik ise 2,44 metredir. Kalenin arkasına golün belli olması için ağ gerilir. Oyun sahasını tam ortalayan çizgiye orta çizgi, ayırdığı her parçaya da yarı saha denir. Kalenin önünde cezâ sahası denilen, uzun kenarı 40,30 m, kısa kenarı 16,50 mlik bir alan vardır. Cezâ sahasının içinde 18,50x5,50 ebadında yine dikdörtgen biçiminde kale alanı bulunur. Kale çizgisinin tam ortasından 11 m uzaklıkta penaltı noktası vardır. Sahanın tam ortası, merkez olmak üzere, yarıçapı 9,15 metrelik bir dâire çizilerek saha çizgileri tamamlanmış olur. Köşe atışlarının yapıldığı dört köşeye 1,50 m uzunluğunda direk dikilir.
Futbolda fazla kural yoktur. Oyun başlarken ve her gol atıldıktan sonra oyuncular kendi sahalarında bulunur ve başlama vuruşu ile oyuna girilir. Kaleci cezâ sahası içinde topu elle kullanabilir. Cezâ sahası hâricinde elle kullanırsa saha oyuncusuna verilen cezâ verilir. Oyun esnâsında top yan çizgileri geçince karşı taraf topu elle oyuna sokar. Taç atışı denen kullanmanın da belli kuralları vardır. Kendi kale çizgilerini, vurdukları top geçerse karşı taraf köşe atışı kazanır. Eğer rakip oyuncunun vurduğu top kale çizgisini geçerse aut olur. Serbest atışla oyuna başlanır. Cezâ sahası içindeki kusurlu hareketlere göre, hakem penaltı kararı verebilir. Kurallara uygun olarak oyun durduğu esnâda, top hakem tarafından tekrar oyuna sokulur. Kurallara uymayan oyuncuya hakem tarafından sarı kart gösterilir. Aynı oyuncu hataları tekrar ederse kırmızı kart görür ve oyun hârici kalır. Topta bir arıza varsa, hakem kararı ile değiştirilir. Oyuncu değiştirilmesi, top dışardayken hakeme haber verme suretiyle olur. Resmî müsâbakalarda ancak iki oyuncu değiştirilebilir. Bunlardan başka en mühim olan kural ofsayt kuralıdır. Rakip kale çizgisine toptan daha yakın bulunan bir oyuncu ofsayt pozisyonundadır. Ofsayt pozisyonundaki bir oyuncu, top kendi takım arkadaşına çarptığı veya kendi takım arkadaşı tarafından
oynandığı anda hakemin kanâatine göre; oyuna veya rakibe müdâhalede bulunuyorsa, bulunduğu pozisyon kendisine bir avantaj sağlıyorsa ofsayt sayılır. Eğer oyuncu şeklen ofsayt olup, topu doğrudan doğruya kale, köşe, taç veya hakem atışından alıyorsa ofsayt olmaz.
Oyunda kullanılan topun dışı eşit büyüklükte dikilen deriden, içi ise şişirilebilen lastikten meydana gelir. Topun çevresi en az 68 cm, en çok 71 cm, ağırlığı en az 396 gr, en çok 453 gramdır.
Oyun sistemleri: Futbol bir ekip oyunudur. Bu ekibin her bir ferdinin nasıl hareket edeceği, oyun esnâsındaki hücum ve savunmadaki durumları, oyun sistemlerine göre değişir. Bu sistemlerin gâyesi, gerek hücum, gerekse savunmada golün atılmasıdır. Bir sistemin tam uygulanması oyuncuların kâbiliyetine ve verilen taktiğin yerine getirilmesine bağlıdır. Futbolun ilk oynandığı zamanlarda sistem yoktu. Yorgunluk, neticeye ulaşamama sistemlerin çıkmasına sebeb oldu. İlk defâ İskoçyalılar bir sistem ortaya koydular. Zamanla yeni yeni sistemler ortaya kondu: Sürgü sistemi, Diyagonol sistem, Wm sistemi, Mezzo sistemi, Beton sistem, Catenoccio sistemi. Futboldaki oyun sistemleri, oyuncuların saha içindeki dizilişleriyle de isimlendirilir. En eski oyun sistemi, 2-3-5 (iki bek, üç orta saha oyuncusu, beş forvet) oyuncu dizilişiyle oynanırdı. Daha sonra Brezilyalıların ortaya koyduğu 4-2-4 sistemi uzun yıllar uygulandı. Bu sistem hücum ya da savunmayı güçlendirmek için 4-3-3 veya 4-4-2ye dönüştürülerek devam etmektedir. Bunların dışında son yıllarda 3-5-2 sistemiyle de oynanmaktadır.
Türkiyede futbol: Türkiyede futbol ilk olarak 19. asrın sonlarında oynanmaya başlandı. İstanbul ve İzmirde bulunan İngilizler kendi aralarında takım kurarak futbol oynuyorlardı. Rum ve Ermeni azınlıkların da rağbet ettiği bu spora Türk gençleri bu zamanda pek ilgi duymuyorlardı. İlk kulüp 1899 yılında İngilizler tarafından kurulan Siyah Çoraplılar Futbol Kulübü olmuş, fakat hemen kapatılmıştı. Bunu yine İngilizlerin 1902 yılında kurduğu Kadıköy Futbol Kulübünün açılması tâkip etmişti. Bunu Moda Kulübü ve Rumların kurdukları Elpis, İzmirde Rumların Panionios ve Aporlon, Ermenilerin Dork kulüpleri tâkip etmişti. Beşiktaş (1903), Galatasaray (1905) ve Fenerbahçe (1907) yıllarında kurulmuştu.
Türkiyede ilk futbol ligi 1904 yılında İstanbulda Kadıköy, Elpis ve İngiliz Imogene gemisinin futbol takımları arasında yapıldı. Daha sonraki senelerde liglere Galasaray ve Fenerbahçe de katıldı. Bu lig maçlarında ilk şampiyon olan Türk takımı Galatasaray olmuştu (1908-1909). Birinci Dünyâ Savaşı ve mütâreke yıllarında maçlar devâm etmişti. İstiklâl Harbinden sonra (1923) ilk federasyon kurulmuş ve aynı yıl milletlerarası futbol federasyonu (FİFA) tarafından kabul edilmiştir. İstanbul ve diğer bâzı şehirlerde tertib edilen lig (1924),